Біблія ў беларускім перакладзе: праблема высокага стылю
Патрэба Кнiг Старога i Новага Запавету, лiтургiчных тэкстаў, катэхiзiсу, малiтоўнiкаў, багаслоўскiх тэкстаў i iншай рэлiгiйнай лiтаратуры на роднай мове зьяўляецца iстотнай адзнакай духоўнага адраджэньня кожнага народу. Патрэба гэта вынікае з біблейскiх тэкстаў i зьяўляецца непасрэдным абавязкам апостальскай дзейнасьці. “Выданьне Бiблii цi толькi Новага Запавету па-беларуску было ў пэўным сэньсе актам самасьцьвярджэньня, прызнаньня, што “хлопская мова”, нiзкая гаворка, якою пагарджалi расейцы i палякi, была сапраўднай мовай, ня толькi здатнаю выказваць думкi паэтычнага генiя – да прыкладу, Купалы цi Коласа, – але i вартаю данесьцi пасланьне Слова Божага народу сялянскай Беларусi i ўсяму сьвету”.
У 1920-1930-ыя гады ідэя перакладу і гістарычная інтэрпрэтацыя на беларускай мове Сьвятога Пiсьма становяцца нацыянальнай справай. Цікавіла яна i такiх вядомых беларускiх дзеячаў, як Антон Луцкевiч, Браніслаў Тарашкевiч, Радаслаў Астроўскi, Сымон Рак-Мiхайлоўскi, Гальяш Леўчык, Аляксандр Уласаў, Кастусь Езавiтаў. У праваслаўным асяродку да гэтай справы далучыліся сьвятар Васіль Раманоўскі і Сяргей Паўловiч. У пратэстанцкiм асяродку адным з першых, хто зьвярнуўся да ідэі перакладу, быў Лукаш Дзекуць-Малей; ён перадаў свае пераклады з стараславянскай мовы Новага Запавету Антону Луцкевiчу, i той захапiўся працай, бо ўбачыў у перакладзе ня толькi сродак сьцьвярджэньня i прызнаньня беларускай мовы, абуджэньне нацыянальнага гонару, але i сродак паяднаньня беларускага народу. Сярод каталіцкага духавенства найбольш чынна працаваў у гэтым кірунку беларускі рымска-каталіцкі сьвятар Вiнцэнт Гадлеўскі. У эміграцыі перакладамі біблейскіх тэкстаў займаліся а. Пётра Татарыновiч, Ян Станкевіч, а. Леў Гарошка, а. Аляксандр Надсан, Ян Пятроўскі, архіяпіскап Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы Мікалай (Мацукевіч). Пасьля адпаведнага закону ў СССР аб веравызнаньнях (1986 г.) да перакладу Бібліі зьвярнуліся Анатоль Клышка, Васіль Сёмуха, а. Уладзіслаў Чарняўскі. Нарэшце, у 2002 годзе выйшаў беларускамоўны кананічны тэкст Бібліі ў перакладзе Васіля Сёмухі. Вялікая заслуга ўсіх перакладальнікаў у тым, што яны паказалі лiнгвiстычныя (граматычныя, сiнтаксiчныя, лексiка-семантычныя) магчымасьцi беларускай мовы ў жанры бiблійнай гiсторыi. Тым ня менш, праблема высокага стылю беларускай мовы была і застаецца ў перакладных тэкстах Бібліі найбольш актуальнай і складанай праблемай для беларускіх перакладальнікаў і мовазнаўцаў. Адзначым толькі некаторыя моманты. Так, Францішак Скарына для перадачы рэлігійна-царкоўнай тэрміналогіі карыстаўся царкоўнаславянскай лексікай. Але менавіта Францішак Скарына – першы, хто спрабаваў знайсьці беларускія адпаведнікі царкоўнаславянізмам. Да прыкладу: “Збавителю наш, Господи Ісусе Христе… Серце имаши отворёно, хотяй ласку свою всем дати… Ныне молю ти ся… услыши и прими молитвы моя, подай мне ласку свою…” (Малая падарожная книжыца. Вильна, 1522). А таму слушна заўважае а. Аляксандр Надсан: “Няма ніякай патрэбы ўводзіць у беларускую мову слова “благадаць”, калі ў ёй ёсьць прыгожае слова “ласка”, якое сустракаецца ўжо ў Францішка Скарыны…”. Так і зрабілі ў сваіх перакладных тэкстах Антон Луцкевіч (“І ад поўнасьці Яго ўсе мы прынялі ласку на ласку…”. Ян 1, 16.), а.Вінцэнт Гадлеўскі і а.Уладзіслаў Чарняўскі. (У расейскамоўным перакладзе: “И от полноты Его все мы приняли и благодать на благодать”). А вось у В.Сёмухі гучыць так: “І ад паўнаты Яго ўсе мы прынялі і мілату да мілаты” (Ян 1, 16). Розьніца між Божай ласкай і Божай мілатой, можа, і не такая вялікая, але ў выпадку з “мілатой” адчуваецца нейкая штучнасьць і адцягнутасьць. Цяжка зразумець, што гэта такое “мілата Божая асьвячальная”, хаця ўсё становіцца на сваё месца, калі скажам: “ласка Божая асьвячальная”.
Увогуле, найбольшая блытаніна ўзьнікае з царкоўнаславянскімі складанымі словамі, у якіх першай часткай выступае слова “благо…” і вытворныя ад яго (слова “благі” ў беларускай мове мае адваротнае значэньне). Так, у Нагорным казаньні Ісуса Хрыста часта паўтараецца слова “блаженны” (Мц 5, 3-11). Да прыкладу, у расейскім перакладзе: “Блаженны алчущие и жаждущие правды, ибо они насытятся” (Мф 5, 6). Беларускія перакладальнікі прапанавалі некалькі варыянтаў: “Шчасьлівыя галодныя і прагнучыя праўды, бо яны насыцяцца” (А.Луцкевіч); “Багаслаўлены, каторыя прагнуць і смагнуць справядлівасьці, бо яны будуць насычаны” (а. В.Гадлеўскі); “Дабрашчасныя тыя, хто жадае і прагне праўды, бо яны спатоляцца” (В.Сёмуха); “Шчасныя тыя, што прагнуць і смагнуць справядлівасьці, бо яны насыцяцца” (а. У.Чарняўскі). Як бачым, спроба знайсьці альбо стварыць адпаведнік паводле словаўтваральных прынцыпаў расейскай мовы не зусім адпавядае мілагучнасьці і дакладнасьці сэнсу (“багаслаўлены”), а таксама высокаму стылю ў беларускай мове (“дабрашчасныя”). На наш погляд, больш прымальная форма “шчасьлівыя” (А.Луцкевіч), праўда ў згаданым тэксьце перакладальнік не ўнікнуў двухсэнсоўнасьці: “Шчасьлівыя галодныя і прагнучыя праўды…”, такая сэнсавая недакладнасьць выклікае асацыяцыі з фізічным голадам.
Стварае немалыя цяжкасьці пераклад слова “благословить”. Айцец А.Надсан у сваіх тэкстах ужывае тэрмін “блаславіць” і аргумэнтуе тым, што гэтае слова зачароўвае мілагучнасьцю, беларускасьцю, зафіксавана ў беларускай літаратуры (Янка Купала і Рыгор Барадулін) і ў “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы” (Мн., 1977. Т.1). Тым ня менш, ня ўсе перакладальнікі прызналі гэтае слова вартасным і выкарыстоўваюць словы “багаславіць”, што парушае сэнс, альбо “дабраславіць”, што не зусім адпавядае патрэбнаму стылю.
А між тым, стыль павінен служыць для паўнавартаснага раскрыцьця сэнсу і ствараць адпаведны ідэал. Тут варта яшчэ раз зьвярнуцца да Бібліі Ф.Скарыны з нагоды эстэтычнага і маральна-этычнага ідэалу, што перадаецца ў тэкстах праз адпаведны пераклад. Упершыню на гэтую праблему зьвярнуў увагу Ўладзімір Конан. Дасьледчык прыйшоў да высновы, што ў перакладах Ф.Скарыны выразна “прачытваюцца” дзьве асноўныя крыніцы яго сьветапогляду і асьветніцтва: Біблія ў яе хрысьціянскай інтэрпрэтацыі і рэнесансавая культура з яе культам красы і гармоніі”. Да прыкладу: “В начале сотвори Бог небо и Землю. Земля же бе неплодна и неукрашена…”. У царкоўнаславянскай Бібліі гэты радок гучыць: “Земля же бе невидима и неустроена…” (Быт 1, 1-2). Сучасныя расейскамоўныя і польскамоўныя Бібліі таксама не падаюць эстэтычнай ацэнкі: “Земля же была безводна и пуста…”. Не падаюць такой ацэнкі і нашыя перакладальнікі: “Зямля была пустая і неабжытая; цемра ахутвала бяздоньні. А Дух Божы ўзносіўся над водамі” (а. У.Чарняўскі); “А зямля была нябачная і пустая і цемра над безданьню, і Дух Божы лунаў над вадою” (В.Сёмуха). Як бачым, кожны варыянт уносіць сваё адценьне, часам удалае: “неукрашена”, “над водамі”, “лунаў”, а часам не зусім дакладнае і не зусім беларускае: “над вадою”, “безданьню”. І такіх прыкладаў, дарэчы, вельмі шмат:
“І так чалавек назваў сваімі імёнамі ўсе жывёлы, і ўсе птушкі паднебныя, і ўсе зьвяры палявыя…” (а. У.Чарняўскі: Кніга Роду 2, 20);
“І назваў чалавек імёны ўсяму быдлу і птушкам нябесным, і ўсім зьвярам польным…” (В.Сёмуха: Быцьцё 2, 20);
“А з жэбра, якое выняў з чалавека, Госпад Бог пабудаваў жанчыну і прывёў яе да чалавека” (а. У.Чарняўскі: Кніга Роду 2, 22);
“І стварыў Гасподзь Бог з рабрыны, узятай у чалавека, жанчыну, і прывёў яе да чалавека” (В.Сёмуха: Быцьцё 2, 22).
Часам некаторыя словы рэжуць вуха, бо яны гучаць надта не па-беларуску. Да такіх слоў можна аднесьці пазычаныя словы з польскай мовы Пан Езус і Баранак Божы, якія і сёньня ўжываюцца пры беларускамоўных набажэнствах у касьцёлах. Між тым, і а. У.Чарняўскі, і В.Сёмуха, як у тэкстах Старога Запавету (гл. папярэднія прыклады), так і Новага Запавету выкарыстоўваюць Госпад і Гасподзь:
“Ня кожны, хто кажа мне: “Госпадзе! Госпадзе!” увойдзе ў Валадарства Нябеснае…” (а. У.Чарняўскі: Мц 7, 21). У А.Луцкевіча і В.Сёмухі замест Валадарства ўжыта Царства. А ў а. В.Гадлеўскага: “Ня ўсякі, хто мне кажа: “Пане, Пане”, увойдзе ў каралеўства нябеснае…”. Ян Станкевіч замест звароту “Пане” і “Госпадзі” ужываў слова “Спадар”. У чатырох беларускамоўных тэкстах Новага Запавету толькі ў а. В.Гадлеўскага перакладаецца царкоўнаславянскае Агнец як Баранак (“…Вось Баранак Божы, вось, каторы зносіць грэх сьвету” (Ян 1, 29). А.Луцкевіч, В.Сёмуха і а. У.Чарняўскі перакладаюць як Ягня Божае. Хаця, на нашу думку, розьніца між Агнецам і Ягнём істотная. Агнец – гэта тое ягнятка, якое прызначалася да ахвярапрынашэньня праз агонь і тым розьнілася ад іншых ягнят (адсюль і агнец з стараіндыйскай мовы, Agni – у ведыйскай і індуісцкай міфалогіі бог агню; даслоўна “агонь”). Зразумела, што этымалогія гэтых аднакаранёвых слоў адна, але ў кантэксьце новазапаветнай літаратуры адчуваецца збой стылю.
Пры чытаньні беларускамоўных тэкстаў Старога і Новага Запаветаў, з аднаго боку, можна толькі ганарыцца багацьцем і лексічнай разнастайнасьцю беларускай мовы, што паказалі перакладальнікі, з другога, хацелася б адзначыць, што перакладальнік павінен тонка адчуваць кожнае слова, добра ведаць ня толькі мову арыгінальных твораў і мову перакладу, але і быць сапраўдным вернікам. Толькі такая сімфонія веды і веры можа быць гарантам найбольш дакладнай перадачы зьместу і існасьці падзеяў і зьяваў біблейскай гісторыі.
Паводле: Трацяк І.І.
Біблія ў беларускім перакладзе: праблема высокага стылю
// Надзённыя пытанні лінгвістыкі (да 75-годдзя прафесара П.У.Сцяцко):
матэрыялы міжнарод. навук. канф; 11 сакавіка 2005 г. – Гродна: Грду, 2005. – С. 94-98.
Гудагай. Мiласэрны позiрк МарыiЁсьць недалёка ад Астраўца, што каля летувіскай мяжы, невялiкае мястэчка Гудагай. Ад iншых беларускіх мястэчак яно адрозьнiваецца тым, што тут ужо не адно стагоддзе адбываюцца цуды, цуды якiя зьвязаны з абразом ...
Слова Апостальскага Візітатара БГКЦ на завяршэньне XIII штогадовай Пілігрымкі беларускіх грэка-католікаўПолацак, 15 ліпеня 2007 г. Дарагія браты і сёстры! 1. Вялікі дзякуй кожнаму з вас, хто сёньня прыйшоў сюды “разам праслаўляць Госпада”. Дзякуй тым з вас, хто ў мінулыя дні ахвярна прайшоў шлях ХІІІ Пілігрымкі беларускіх ...
Мenologion — каляндар літургічнага ўспаміну сьвятых Усходняй ЦарквыПарафія сьв. Мікіты ў Кастамлотах – адзіная на Падляшшы каталіцкая парафія візантыйскага абраду, якая ацалела пасьля Другой усясьветнай вайны ў Польшчы – выпусьціла ў сьвет Menologion, што значыць – «Месяцаслоў». ...
Сібіу: некалькі акцэнтаў ІІІ Еўрапейскай Экуменічнай АсамблеіЗ 4 па 9 верасьня 2007 году ў горадзе Сібіу (Германштадт) ў Румыніі адбылася ІІІ Еўрапейская Экуменічная Асамблея (ЕЭА). Яе дэвізам сталі словы: “Сьвятло Хрыста прасьвятляе ўсіх – надзея на абнаўленьне і еднасьць ...
Вечная памяць!З матэрыялаў газеты беларусаў у вольным сьвеце “Беларус” даведаліся, што сёлета адыйшлі ў вечнасьць некалькі беларускіх дзеячаў нашай дыяспары, якія, не зважаючы на неспрыяльныя абставіны, праз дзесяцігоддзі ...
