Біблія ў беларускім перакладзе: праблема высокага стылю

Патрэба Кнiг Старога i Новага Запавету, лiтургiчных тэкстаў, катэхiзiсу, малiтоўнiкаў, багаслоўскiх тэкстаў i iншай рэлiгiйнай лiтаратуры на роднай мове зьяўляецца iстотнай адзнакай духоўнага адраджэньня кожнага народу. Патрэба гэта вынікае з біблейскiх тэкстаў i зьяўляецца непасрэдным абавязкам апостальскай дзейнасьці. “Выданьне Бiблii цi толькi Новага Запавету па-беларуску было ў пэўным сэньсе актам самасьцьвярджэньня, прызнаньня, што “хлопская мова”, нiзкая гаворка, якою пагарджалi расейцы i палякi, была сапраўднай мовай, ня толькi здатнаю выказваць думкi паэтычнага генiя – да прыкладу, Купалы цi Коласа, – але i вартаю данесьцi пасланьне Слова Божага народу сялянскай Беларусi i ўсяму сьвету”.
У 1920-1930-ыя гады ідэя перакладу і гістарычная інтэрпрэтацыя на беларускай мове Сьвятога Пiсьма становяцца нацыянальнай справай. Цікавіла яна i такiх вядомых беларускiх дзеячаў, як Антон Луцкевiч, Браніслаў Тарашкевiч, Радаслаў Астроўскi, Сымон Рак-Мiхайлоўскi, Гальяш Леўчык, Аляксандр Уласаў, Кастусь Езавiтаў. У праваслаўным асяродку да гэтай справы далучыліся сьвятар Васіль Раманоўскі і Сяргей Паўловiч. У пратэстанцкiм асяродку адным з першых, хто зьвярнуўся да ідэі перакладу, быў Лукаш Дзекуць-Малей; ён перадаў свае пераклады з стараславянскай мовы Новага Запавету Антону Луцкевiчу, i той захапiўся працай, бо ўбачыў у перакладзе ня толькi сродак сьцьвярджэньня i прызнаньня беларускай мовы, абуджэньне нацыянальнага гонару, але i сродак паяднаньня беларускага народу. Сярод каталіцкага духавенства найбольш чынна працаваў у гэтым кірунку беларускі рымска-каталіцкі сьвятар Вiнцэнт Гадлеўскі. У эміграцыі перакладамі біблейскіх тэкстаў займаліся а. Пётра Татарыновiч, Ян Станкевіч, а. Леў Гарошка, а. Аляксандр Надсан, Ян Пятроўскі, архіяпіскап Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы Мікалай (Мацукевіч). Пасьля адпаведнага закону ў СССР аб веравызнаньнях (1986 г.) да перакладу Бібліі зьвярнуліся Анатоль Клышка, Васіль Сёмуха, а. Уладзіслаў Чарняўскі. Нарэшце, у 2002 годзе выйшаў беларускамоўны кананічны тэкст Бібліі ў перакладзе Васіля Сёмухі. Вялікая заслуга ўсіх перакладальнікаў у тым, што яны паказалі лiнгвiстычныя (граматычныя, сiнтаксiчныя, лексiка-семантычныя) магчымасьцi беларускай мовы ў жанры бiблійнай гiсторыi. Тым ня менш, праблема высокага стылю беларускай мовы была і застаецца ў перакладных тэкстах Бібліі найбольш актуальнай і складанай праблемай для беларускіх перакладальнікаў і мовазнаўцаў. Адзначым толькі некаторыя моманты. Так, Францішак Скарына для перадачы рэлігійна-царкоўнай тэрміналогіі карыстаўся царкоўнаславянскай лексікай. Але менавіта Францішак Скарына – першы, хто спрабаваў знайсьці беларускія адпаведнікі царкоўнаславянізмам. Да прыкладу: “Збавителю наш, Господи Ісусе Христе… Серце имаши отворёно, хотяй ласку свою всем дати… Ныне молю ти ся… услыши и прими молитвы моя, подай мне ласку свою…” (Малая падарожная книжыца. Вильна, 1522). А таму слушна заўважае а. Аляксандр Надсан: “Няма ніякай патрэбы ўводзіць у беларускую мову слова “благадаць”, калі ў ёй ёсьць прыгожае слова “ласка”, якое сустракаецца ўжо ў Францішка Скарыны…”. Так і зрабілі ў сваіх перакладных тэкстах Антон Луцкевіч (“І ад поўнасьці Яго ўсе мы прынялі ласку на ласку…”. Ян 1, 16.), а.Вінцэнт Гадлеўскі і а.Уладзіслаў Чарняўскі. (У расейскамоўным перакладзе: “И от полноты Его все мы приняли и благодать на благодать”). А вось у В.Сёмухі гучыць так: “І ад паўнаты Яго ўсе мы прынялі і мілату да мілаты” (Ян 1, 16). Розьніца між Божай ласкай і Божай мілатой, можа, і не такая вялікая, але ў выпадку з “мілатой” адчуваецца нейкая штучнасьць і адцягнутасьць. Цяжка зразумець, што гэта такое “мілата Божая асьвячальная”, хаця ўсё становіцца на сваё месца, калі скажам: “ласка Божая асьвячальная”.

Увогуле, найбольшая блытаніна ўзьнікае з царкоўнаславянскімі складанымі словамі, у якіх першай часткай выступае слова “благо…” і вытворныя ад яго (слова “благі” ў беларускай мове мае адваротнае значэньне). Так, у Нагорным казаньні Ісуса Хрыста часта паўтараецца слова “блаженны” (Мц 5, 3-11). Да прыкладу, у расейскім перакладзе: “Блаженны алчущие и жаждущие правды, ибо они насытятся” (Мф 5, 6). Беларускія перакладальнікі прапанавалі некалькі варыянтаў: “Шчасьлівыя галодныя і прагнучыя праўды, бо яны насыцяцца” (А.Луцкевіч); “Багаслаўлены, каторыя прагнуць і смагнуць справядлівасьці, бо яны будуць насычаны” (а. В.Гадлеўскі); “Дабрашчасныя тыя, хто жадае і прагне праўды, бо яны спатоляцца” (В.Сёмуха); “Шчасныя тыя, што прагнуць і смагнуць справядлівасьці, бо яны насыцяцца” (а. У.Чарняўскі). Як бачым, спроба знайсьці альбо стварыць адпаведнік паводле словаўтваральных прынцыпаў расейскай мовы не зусім адпавядае мілагучнасьці і дакладнасьці сэнсу (“багаслаўлены”), а таксама высокаму стылю ў беларускай мове (“дабрашчасныя”). На наш погляд, больш прымальная форма “шчасьлівыя” (А.Луцкевіч), праўда ў згаданым тэксьце перакладальнік не ўнікнуў двухсэнсоўнасьці: “Шчасьлівыя галодныя і прагнучыя праўды…”, такая сэнсавая недакладнасьць выклікае асацыяцыі з фізічным голадам.

Стварае немалыя цяжкасьці пераклад слова “благословить”. Айцец А.Надсан у сваіх тэкстах ужывае тэрмін “блаславіць” і аргумэнтуе тым, што гэтае слова зачароўвае мілагучнасьцю, беларускасьцю, зафіксавана ў беларускай літаратуры (Янка Купала і Рыгор Барадулін) і ў “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы” (Мн., 1977. Т.1). Тым ня менш, ня ўсе перакладальнікі прызналі гэтае слова вартасным і выкарыстоўваюць словы “багаславіць”, што парушае сэнс, альбо “дабраславіць”, што не зусім адпавядае патрэбнаму стылю.

А між тым, стыль павінен служыць для паўнавартаснага раскрыцьця сэнсу і ствараць адпаведны ідэал. Тут варта яшчэ раз зьвярнуцца да Бібліі Ф.Скарыны з нагоды эстэтычнага і маральна-этычнага ідэалу, што перадаецца ў тэкстах праз адпаведны пераклад. Упершыню на гэтую праблему зьвярнуў увагу Ўладзімір Конан. Дасьледчык прыйшоў да высновы, што ў перакладах Ф.Скарыны выразна “прачытваюцца” дзьве асноўныя крыніцы яго сьветапогляду і асьветніцтва: Біблія ў яе хрысьціянскай інтэрпрэтацыі і рэнесансавая культура з яе культам красы і гармоніі”. Да прыкладу: “В начале сотвори Бог небо и Землю. Земля же бе неплодна и неукрашена…”. У царкоўнаславянскай Бібліі гэты радок гучыць: “Земля же бе невидима и неустроена…” (Быт 1, 1-2). Сучасныя расейскамоўныя і польскамоўныя Бібліі таксама не падаюць эстэтычнай ацэнкі: “Земля же была безводна и пуста…”. Не падаюць такой ацэнкі і нашыя перакладальнікі: “Зямля была пустая і неабжытая; цемра ахутвала бяздоньні. А Дух Божы ўзносіўся над водамі” (а. У.Чарняўскі); “А зямля была нябачная і пустая і цемра над безданьню, і Дух Божы лунаў над вадою” (В.Сёмуха). Як бачым, кожны варыянт уносіць сваё адценьне, часам удалае: “неукрашена”, “над водамі”, “лунаў”, а часам не зусім дакладнае і не зусім беларускае: “над вадою”, “безданьню”. І такіх прыкладаў, дарэчы, вельмі шмат:
“І так чалавек назваў сваімі імёнамі ўсе жывёлы, і ўсе птушкі паднебныя, і ўсе зьвяры палявыя…” (а. У.Чарняўскі: Кніга Роду 2, 20);
“І назваў чалавек імёны ўсяму быдлу і птушкам нябесным, і ўсім зьвярам польным…” (В.Сёмуха: Быцьцё 2, 20);
“А з жэбра, якое выняў з чалавека, Госпад Бог пабудаваў жанчыну і прывёў яе да чалавека” (а. У.Чарняўскі: Кніга Роду 2, 22);
“І стварыў Гасподзь Бог з рабрыны, узятай у чалавека, жанчыну, і прывёў яе да чалавека” (В.Сёмуха: Быцьцё 2, 22).

Часам некаторыя словы рэжуць вуха, бо яны гучаць надта не па-беларуску. Да такіх слоў можна аднесьці пазычаныя словы з польскай мовы Пан Езус і Баранак Божы, якія і сёньня ўжываюцца пры беларускамоўных набажэнствах у касьцёлах. Між тым, і а. У.Чарняўскі, і В.Сёмуха, як у тэкстах Старога Запавету (гл. папярэднія прыклады), так і Новага Запавету выкарыстоўваюць Госпад і Гасподзь:

“Ня кожны, хто кажа мне: “Госпадзе! Госпадзе!” увойдзе ў Валадарства Нябеснае…” (а. У.Чарняўскі: Мц 7, 21). У А.Луцкевіча і В.Сёмухі замест Валадарства ўжыта Царства. А ў а. В.Гадлеўскага: “Ня ўсякі, хто мне кажа: “Пане, Пане”, увойдзе ў каралеўства нябеснае…”. Ян Станкевіч замест звароту “Пане” і “Госпадзі” ужываў слова “Спадар”. У чатырох беларускамоўных тэкстах Новага Запавету толькі ў а. В.Гадлеўскага перакладаецца царкоўнаславянскае Агнец як Баранак (“…Вось Баранак Божы, вось, каторы зносіць грэх сьвету” (Ян 1, 29). А.Луцкевіч, В.Сёмуха і а. У.Чарняўскі перакладаюць як Ягня Божае. Хаця, на нашу думку, розьніца між Агнецам і Ягнём істотная. Агнец – гэта тое ягнятка, якое прызначалася да ахвярапрынашэньня праз агонь і тым розьнілася ад іншых ягнят (адсюль і агнец з стараіндыйскай мовы, Agni – у ведыйскай і індуісцкай міфалогіі бог агню; даслоўна “агонь”). Зразумела, што этымалогія гэтых аднакаранёвых слоў адна, але ў кантэксьце новазапаветнай літаратуры адчуваецца збой стылю.

Пры чытаньні беларускамоўных тэкстаў Старога і Новага Запаветаў, з аднаго боку, можна толькі ганарыцца багацьцем і лексічнай разнастайнасьцю беларускай мовы, што паказалі перакладальнікі, з другога, хацелася б адзначыць, што перакладальнік павінен тонка адчуваць кожнае слова, добра ведаць ня толькі мову арыгінальных твораў і мову перакладу, але і быць сапраўдным вернікам. Толькі такая сімфонія веды і веры можа быць гарантам найбольш дакладнай перадачы зьместу і існасьці падзеяў і зьяваў біблейскай гісторыі.
Паводле: Трацяк І.І.
Біблія ў беларускім перакладзе: праблема высокага стылю
// Надзённыя пытанні лінгвістыкі (да 75-годдзя прафесара П.У.Сцяцко):
матэрыялы міжнарод. навук. канф; 11 сакавіка 2005 г. – Гродна: Грду, 2005. – С. 94-98.

Связаться с нами
Издатель: Греко-католическая парафия святых братьев-апостолов Петра и Андрея в г. Берасьци
Адрес редакции: вул.Чубара 63 +226604 г. Брест Беларусь Тел. / факс: (016) 54-16-59